Voor dit verhaal nemen we je mee naar het ‘Schwarzwald’, het Zwarte Woud in het zuidwesten van Duitsland. In dit dichtbeboste, bergachtige gebied in de deelstaat Baden-Württemberg, aan de Rijn en de Franse grens, ontwikkelde de Offenburgse architect Michael Welle een veelhoekig gebouw van hout, stro en leem, waarvan het ontwerp is gebaseerd op de typische kenmerken van een historisch huis in het Zwarte Woud. Speciaal eraan is hoe Welle de traditie op een moderne manier interpreteerde.
Het huis treffen we aan in Nordrach, in een vallei niet ver van Biberach. Voor we het ontwerp van deze woning in het in oppervlakte grootste middelgebergte in Duitsland bespreken, moeten we benadrukken hoe de eigenaars vooraf aangaven dat ze enorm veel waarde toekenden aan de gezondheid en duurzaamheid van het gebouw.
Het appartementenblok in Nordrach staat aan de rand van het bos en herinterpreteert het historische model van een typisch huis in het Zwarte Woud. Foto © Michael Welle Architectuur, Offenburg
De woning laat een vijfhoekige plattegrond zien en beantwoordt aan de voorwaarden van het bouwterrein: ongeveer de helft van het perceel mocht worden bebouwd. Aan twee kanten definiëren de stroken van de buitenruimte de grenzen. Zo is het verloop van de dakrand aan de oostkant afgestemd op de rand van de weg. De puntgevel aan de noordoostkant volgt ruwweg de rand van de helling en geeft uit op de vallei. De helft van de tegenoverliggende gevel is naar beneden gericht, de andere helft ‘kijkt’ omhoog naar de bosrand.
Het gebouw volgt de helling met zijn dak, dat vrij ver naar beneden is getrokken om meer bescherming te bieden tegen de wisselende weersomstandigheden. De werkplaats bevindt zich in de opvallende massieve betonnen sokkel, waar zelfs sommige afwerkingselementen voor het woongebouw werden gemaakt. Deze kelder vormt een ontwerp en structurele basis voor het gebouw erboven op het hellende perceel.
Het volledig uit hout bestaande huis werd gebouwd op een massief betonnen sokkel, waarvan de bouwmaterialen grotendeels werden verwerkt of behandeld zonder lijm of verf. Foto © Jürgen Pollak, Stuttgart
Traditionele, moderne houtbouw
De houtconstructie, die op een betonnen sokkel is geplaatst, werd geprefabriceerd in een plaatselijke timmerwerkplaats. Daar werd het hout geschaafd en werden de houten delen met elkaar verbonden en verwerkt tot wand-, plafond- en dakelementen. Hierdoor kon de bouwtijd tot een minimum worden beperkt. In overeenstemming met het duurzame regionale concept is het hout afkomstig van bosboeren uit de regio en werd het gezaagd en gedroogd in lokale zagerijen.
Om een zo gezond mogelijke woonsfeer te creëren, werden er geen onnatuurlijke materialen gebruikt in het interieur. In feite liet men het hout grotendeels in zijn natuurlijke staat en werd het hooguit gedeeltelijk uitgeloogd of geolied, bijvoorbeeld in de meubels of vloeren, die werden behandeld met natuurlijke olie. De hele constructie (op drie glulam gordingen na) is ook vrij van kleefmiddelen, lijmen of vernissen. Alle verbindingen van de massief houten elementen van de plafonds en daken en de wandconstructies zijn daarom geschroefd. Dit betekent dat ze gemakkelijk kunnen worden gedemonteerd voor latere verbouwing of zelfs demontage en dat ze bijgevolg opnieuw kunnen worden gebruikt in de materiaalkringloop.
Het hout in het interieur wordt grotendeels natuurlijk gelaten en slechts gedeeltelijk geloogd of geolied wanneer de oppervlakken intensiever worden gebruikt. Foto © Patrick Möhrle
De bouwheren wilden een huis met een speciale focus op gezond leven en duurzaamheid. Daarom werden onnatuurlijke materialen in het interieur volledig vermeden. Foto © Patrick Möhrle
Voor het bepleisteren van de muren werd leem gebruikt, wat het binnenklimaat actief beïnvloedt. Foto © Patrick Möhrle
Duurzame, gezonde materialen
Het strikte principe van duurzaamheid en pure scheidbaarheid wordt ook toegepast op de isolatie van het gebouw, die bestaat uit gehakseld stro en zachte houtvezels. Het stro, dat wordt samengeperst voor gebruik als thermische isolatie, biedt een zeer goede thermische bescherming, terwijl de grijze energie aanzienlijk lager is dan die van conventionele isolatiematerialen. Stro kan ook zonder toevoegingen worden gebruikt en kan, mocht het gebouw ooit worden ontmanteld, worden hergebruikt of worden teruggevoerd in de natuurlijke cyclus. De binnenmuren zijn bepleisterd met leem, waarvan in totaal 50 ton is gebruikt in het gebouw. Het binnenklimaat wordt sterk verbeterd door de regulerende eigenschappen van de leem. “De gebruikte materialen transformeerden we van het verleden naar het heden. Ze zijn dus hetzelfde als honderden jaren geleden, maar werden verwerkt met productietechnieken van vandaag”, legt architect Michael Welle uit.
Het vijfhoekige gebouw is geplaatst in overeenstemming met de topografische kenmerken van het terrein en reageert op de statuten van het buitengebied en de rand van de weg. Foto © Jürgen Pollak, Stuttgart
In het gebouw geïntegreerde technieken
De wens van de klant om een zo natuurlijk en gezond mogelijke sfeer in het gebouw te behouden, had ook invloed op de planning van de installaties. Alle drie verdiepingen (plus een kleine zolderverdieping) worden verwarmd door een houtverwarmingssysteem met een vermogen van 21 kW. Als voorzorgsmaatregel werd het lokale verwarmingsnetwerk ook naar het huis geleid voor toekomstige behoeften en kan het op elk moment worden aangesloten. Extra warmte komt van zonnecollectoren op de zuidoostkant van het dak, dat verder bijna volledig wordt bedekt door een PV-systeem op het dak met een vermogen van 14,5 kWp. Een buffervat van 1000 liter en een batterij van 9,5 kW slaan de opgewekte energie op. De schil van het gebouw is daarom slechts 4% slechter dan de KfW 40-norm en in termen van primaire energie is de prestatie zelfs 18% beter dan de KfW 40-norm. Het project laat dus zien hoe een juiste combinatie van traditionele materialen en moderne technologie gezonde leefruimtes en energiebesparende gebouwen kan opleveren.
De zuidoostkant van het dak is bijna volledig uitgerust met een PV-systeem. Er zijn verder vier collectoren voor het opwekken van zonnewarmte en twee dakramen. Foto © Jürgen Pollak, Stuttgart
Dit is een door Jan Hoffman bewerkte vertaling van een artikel geschreven door Thomas Geuder (Der Raumjournalist)